1802-1879 гг.

Род Луцэвічаў вядомы з ХVІІ ст. і бярэ пачатак ад Станіслава, які па вотчыным праве валодаў маёнткам Кукялёўшчына з вёскамі Слабодка і Цярпілаўка ў Мінскім ваяводстве. Спадчынным парадкам яны пераходзілі ва ўладанне яго сыноў, а потым унукаў... У 1802 годзе Луцэвічы былі зацверджаны ў шляхецтве (дваранстве) Расійскай імперыі, але ў выніку разбору шляхты галіна непасрэдных продкаў Янкі Купалы паводле ўказа ад 23 верасня 1864 г. была прыпісана да мінскай грамады так званых «граждан», а ў 1869 годзе — да мяшчан.

Бацькі Янкі пабраліся шлюбам у 1879 годзе. Іх шляхі па беларускай зямлі, як і маленства, дзяцінства і юнацтва Янкі, прайшлі ў вандраваннях, у пошуках арэнды зямлі і лепшай долі. На час нараджэння Янкі Луцэвічы арандавалі зямлю ў маёнтку Вязынка, які належаў роду Замбжыцкіх.

1882-1898 гг.

Іван Дамінікавіч Луцэвіч (Янка Купала — літаратурны псеўданім) нарадзіўся 7 ліпеня па н. ст. (25 чэрвеня па ст. ст.) 1882 года на свята Купалле ў фальварку Вязынка Мінскага павету Мінскай губерні (цяпер Маладзечанскі раён Мінскай вобласці).

Частыя пераезды бацькоў, цяжкае матэрыяльнае становішча, праца на гаспадарцы перашкодзілі Янку набыць сістэматычную адукацыю. Спачатку ён вучыўся ў вандроўных настаўнікаў, потым — у Сенніцкай народнай школе (1889), прыватнай падрыхтоўчай школе ў Мінску (1890), Бяларуцкім народным вучылішчы (1897–1898). Юнак усяляк імкнуўся пашырыць свае веды шляхам самаадукацыі. Магчымасць карыстацца багатай бібліятэкай З. Чаховіча (паплечніка К. Каліноўскага) спрыяла знаёмству будучага паэта з лепшымі ўзорамі сусветнай літаратуры.

1902-1904 гг.

1902 год. Паміраюць бацька Янкі, а пазней брат і дзве сястры. Янка застаецца за старэйшага, але праца на гаспадарцы яго не вабіла. Ён вырашае «ісці ў людзі». З 1902 па 1907 гг. працуе хатнім настаўнікам, пісарам у судовага следчага, прыказчыкам у панскім маёнтку, чорнарабочым, памочнікам вінакура на броварах.

У 1902 г. Іван Луцэвіч пачынае пісаць вершы спачатку на польскай мове. Некаторыя з іх былі надрукаваны ў часопісе «Ziarno» ў 1903–1904 гг. 22 вершы захаваны ў аўтографах і машынапісным сшытку з аўтарскімі праўкамі. Тэма польскамоўных вершаў — любоў да зямлі, да працы на ёй, замілаванне прыродай роднага краю.

Росту нацыянальнай самасвядомасці Івана Луцэвіча спрыялі: класік беларускай літаратуры Ядвігін Ш., публіцыст, літаратурны крытык У. Самойла, грамадскі і тэатральны дзеяч А. Бурбіс, якія заахвочвалі маладога паэта пісаць на роднай мове.

1905-1907 гг.

15 мая 1905 года адбываецца значная падзея ў беларускай літаратуры: у мінскай рускамоўнай газеце «Северо-Западный край» публікуецца па-беларуску верш «Мужык», упершыню падпісаны псеўданімам «Я. Купала». Гэта было першае выступленне паэта ў перыядычным друку.

У першых Купалавых творах (1904–1907) выявілася душа беларуса, драматызм яго жыцця, і ў той жа час адчуваецца сіла народа, вера ў яго годнасць і будучыню. За гэты перыяд Янка Купала піша больш за 200 твораў: вершы, паэмы «Зімою», «Нікому», «Адплата кахання», «Калека»; перакладае з рускай і польскай моў.

У зале прадстаўлены:

• Радавод Луцэвічаў.
• Герб «Навіна», да якога належаў іх род.
• Дакументы Мінскага дваранскага дэпутацкага сходу і Мінскай мяшчанскай управы з Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі па гісторыі роду Луцэвічаў, разгляду яго шляхецкага паходжання.
• «Сямейныя спісы Мінскай мяшчанскай управы» з запісам аб нараджэнні будучага паэта (1882).
• Метрычны запіс з кнігі Радашковіцкага касцёла аб нараджэнні і хрышчэнні Івана Луцэвіча, яго пашпарт як мешчаніна г. Мінска (1907).
• Выявы маці паэта Бянігны Іванаўны (фатаграфія) і бацькі Дамініка Ануфрыевіча (малюнак І. Раманоўскага),
• Фатаграфіі Янкі ў 6-гадовым узросце, яго родных сясцёр, сваякоў па лініі маці з роду Валасевічаў.
• Макет хаты ў Вязынцы, дзе жылі Луцэвічы ў 1881–1883 гг.
• Аўтографы твораў маладога паэта (1905–1907).
• Аўтограф першага беларускамоўнага верша Івана Луцэвіча «Мая доля», які быў напісаны лацінкай у 1904 годзе.
• Фатаграфія бровара ў в. Яхімоўшчына (цяпер Маладзечанскі раён), дзе ў 1906–1907 гадах працаваў Янка Купала.
• Фатаграфіі і кнігі беларускіх пісьменнікаў — папярэднікаў Янкі Купалы, творы замежных пісьменнікаў з кола чытання Янкі Луцэвіча.

Вільня – старажытная сталіца Вялікага княства Літоўскага, горад даўняй полікультурнай традыцыі, дзе скрыжоўваліся лёсы, мовы і веравызнанні беларускага, польскага, літоўскага, татарскага, яўрэйскага народаў. Гэты горад стаў цэнтрам беларускага нацыянальнага адраджэння.

Рэвалюцыя 1905 – 1907 гг. дала пачатак легальнаму друку. У зале прадстаўлены першыя беларускія грамадска-палітычныя і культурна-асветніцкія газеты “Наша ніва” і “Наша доля”, якія пачалі выходзіць з 1906 года. “Нашай долі” выйшла толькі 6 нумароў (5 было канфіскавана), а “Наша ніва” выходзіла да 1915 г., друкавалася двумя шрыфтамі: кірыліцай і лацінкай.

У 1908г. (па запрашэнні Ядвігіна Ш.) Янка Купала пераязджае ў Вільню, духоўную сталіцу Беларусі. Ён працуе ў прыватнай бібліятэцы Барыса Даніловіча «Веды».

Адначасова з працай ў бібліятэцы Купала супрацоўнічае з газетай «Наша Ніва». На той час сцупрацоўнікаў было няшмат і Купалу даводзілася рабіць рэдакцыйныя праўкі матэрыялаў, займацца экспедыцыяй газеты і рабіць пераклады. Янка Купала перакладае творы Міцкевіча, Канапніцкай, Сыракомлі, Крылова, Лермантава, Шаўчэнкі і інш.

Купала сумуе па радзіме і ў 1913 годзе зноў пераязджае ў Вільню. Ён пачынае працаваць у Беларускім выдавецкім таварыстве на пасадзе адказнага сакратара. Рэдагуе кнігу Канстанцыі Буйлы «Курганная кветка», а таксама ўдзельнічае ў выпуску адзінага прыжыцьцёвага зборніка Максіма Багдановіча «Вянок».

Асобна у экспазіцыі прадстаўлена тэма «Янка Купала – перакладчык». Галоўная ідэя дадзенага раздзела – паказаць шматграннасць паэтычнага генія Янкі Купалы, пераемнасць традыцый славянскіх і еўрапейскіх літаратур.

Купала шукаў у творах іншамоўных пісьменнікаў мінулага і сваіх сучаснікаў тытанаў духа, бунтароў, змагароў за народнае шчасце. Сталы паэт пастаянна выказваў сваю павагу і любоў да А. Пушкіна, М. Лермантава, А. Міцкевіча, Т. Шаўчэнкі, М. Някрасава, М. Горкага.

Першыя пераклады Янка Купала стварыў амаль адначасова з першымі вершамі. Праўда, не ўсе яны былі своечасова надрукаваны.

Экспануюцца партрэты ўкраінскіх, рускіх, польскіх пісьменнікаў і пераклады іх твораў, зробленыя Янкам Купалам; ноты на верш нямецка-швейцарскага паэта Г. Гессэ “У імгле”, пераклад якога зрабіў Янка Купала; уласнаручны спіс перакладаў Янкі Купалы, якія былі змешчаны ў яго зборніку “Шляхам жыцця”.

У снежні 1909г. паэт пераязджае ў паўночную сталіцу Расійскай імпэрыі, горад Санкт-Пецярбург.

Паэтычны геній Янкі Купалы раскрываецца і сталее ў творах, якія ўвайшлі ў яго паэтычныя зборнікі, выдадзеныя ў Пецярбургу.

“Жалейка” (1908) – першы паэтычны зборнік, энцыклапедыя сялянскага жыцця. Спачатку рыхтаваўся да выдання ў мінскім выдавецтве “Мінчук” пры дапамозе У. Самойлы. Аднак канчатковае ўкладанне зборніка зрабіў і памог выдаць Б.І. Эпімах-Шыпіла. “Жалейка” выдадзена ў Пецярбургу выдавецкай суполкай “Загляне сонца і ў наша ваконца” тыражом 4300 экз. Змест зборніка склалі лірычныя вершы і паэма “Адплата кахання”.

На экспазіцыі прадстаўлена асобнае сучаснае літаратурна-мастацкае выданне верша “А хто там ідзе?” з перакладамі на 83 мовы свету (1982).

У снежні 1909 года Янка Купала пераязджае з Вільні ў Пецярбург, “каб адшліфаваць сябе на службу Беларушчыне”. Вялікае значэнне для маладога паэта мела падтрымка патрыярха беларускага адраджэння, прафесара Пецярбургскага ўніверсітэта, мовазнаўцы, выдаўца Б.І. Эпімаха-Шыпілы. Экспануецца рэканструкцыя часткі пакоя ў кватэры Б.І. Эпімаха-Шыпілы, дзе жыў Янка Купала, калі ў 1909–1913 гг. вучыўся на вячэрніх агульнаадукацыйных курсах А. Чарняева. У гэты час ён актыўна ўдзельнічае ў рабоце навукова-літаратурнага гуртка студэнтаў-беларусаў Пецярбургскага ўніверсітэта.

У кастрычніку 1910 г. выходзіць другі паэтычны зборнік Янкі Купалы “Гусляр”, выдадзены збіральнікам і папулярызатарам беларускага музычнага фальклору, выдаўцом А. Грыневічам у друкарні К. Пянткоўскага. Галоўная тэма зборніка – духоўны свет чалавека, яго імкненне да свабоды, мастак і народ.

“Шляхам жыцця” (1913) – трэці паэтычны зборнік Янкі Купалы, вяршыня беларускай паэзіі пачатку ХХ ст. Зборнік выйшаў у выдавецтве “Загляне сонца і ў наша ваконца” тыражом 3000 экз. і прысвечаны пецярбургскаму доктару А. П. Ярэмічу, на ўласныя сродкі якога і быў выдадзены. У творах зборніка паэт разважае пра месца чалавека на зямлі, яго лёс, моцна гучыць тэма Радзімы.

Першы верш Янкі Купалы, напісаны ў Пецябургу, – “Песня сонцу”. Сонца для паэта – сімвал новага жыцця, сімвал будучыні. У пецярбургскі перыяд напісана больш за 100 твораў, сярод якіх паэмы “Сон на кургане” з прысвячэннем бацьку і брату, “Курган” з прысвячэннем сябру – літаратуразнаўцу С. Палуяну. У вершах гучыць тэма вернасці і адданасці Бацькаўшчыне.

У Пецярбургу Янка Купала знаёміцца з рускім паэтам А. Карынфскім, які пазней пераклаў яго 16 вершаў на рускую мову. Гэта знаёмства пашырала кругагляд беларускага паэта, звяртала яго ўвагу на паэзію Срэбранага века рускай літаратуры.

Значная месца ў зале займае тэма, прысвечаная Янку Купалу – першаму стваральніку арыгінальных санетаў у беларускай паэзіі.

На працягу 15 гадоў (1911–1926) Янка Купала прыязджае да маці і сясцёр у фальварак Акопы на Лагойшчыне, у адну з самых прыгожых і маляўнічых мясцін на Беларусі. Тут ён нарадзіўся як лірык сусветнага значэння, як выдатнейшы драматург. Непаўторнасць краявідаў, сустрэчы з людзьмі, натхненне, якое ён адчуваў, жывілі творчасць беларускага класіка. Больш за 80 вершаў, 5 паэм, 4 п’есы маюць памету “Акопы”. У зале прадстаўлены рукапісы і выданні рамантычных паэм “Бандароўна” (1913), “Магіла льва” (1913), “Яна і я” (1913), аўтографы шматлікіх вершаў грамадзянскага, філасофскага, пейзажнага, інтымнага гучання.

Асобна у экспазіцыі прадстаўлена тэма, прысвечаная Янку Купалу – перакладчыку. Паэт перакладаў творы класікаў славянскай і заходнееўрапейскай літаратур.

Янка Купала стаяў ля вытокаў беларускай драматургіі, нацыянальнага тэатра. Увабраўшы лепшыя сусветныя і айчынныя традыцыі, п’есы Янкі Купалы склалі аснову рэпертуару нацыянальнага беларускага тэатра.

Падмуркам драматургіі Янкі Купалы сталі яго драматычныя паэмы. Першая з іх – “Адвечная песня” (1908) – складаецца з дванаццаці праяў, у якіх на падставе рэалістычнага сюжэту, але праз вобразы-сімвалы Жыцця, Долі, Голаду і Холаду, Бяды, Вясны, Лета, Восені, Зімы раскрыта жыццё мужыка ад калыскі да труны. Першым сцэнічным увасабленнем твора стала пастаноўка Фларыяна Ждановіча на сцэне Беларускага дзяржаўнага тэатра (БДТ) у 1921 г. Матэрыялаў аб ёй не захавалася, акрамя эскіза сцэнічнага касцюма Бяды Канстанціна Елісеева (1921). Па сённяшні дзень працягваецца тэатральнае жыццё паэмы, а пастаноўка “Адвечнай песні” ў жанры фольк-оперы на сцэне Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі (2002, рэжысёр Валерый Анісенка) стала этапнай у развіцці айчыннага тэатральнага мастацтва.

Паэма “Сон на кургане” (1910) – адзін з самых таямнічых твораў Янкі Купалы – праз архетып пошукаў страчанага Раю ўвасабляе беларускі шлях да самапазнання і спасціжэння Бацькаўшчыны. У 1922 г. Фларыян Ждановіч ажыццявіў першую пастаноўку паэмы ў БДТ. Паводле твора Вольга Нікановіч-Сахарава напісала інсцэніроўку “На Полацкім замчышчы”, якая была пастаўлена ў Дзвінскай беларускай гімназіі (1928). Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Максіма Горкага прапанаваў сцэнічнае вырашэнне паэмы ў жанры музычна-пластычнай містэрыі (2002–2008, рэжысёр Барыс Луцэнка).

Паэму “На папасе”, якая ўвайшла ў зборнік “Шляхам жыцця” (1913), Янка Купала вызначае як “Абразок з 1906 года”, падкрэсліваючы яе жанравую асаблівасць і час, у які адбываецца актывізацыя нацыянальна-вызваленчага руху на Беларусі (1905–1907). Пад уплывам неарамантызму Янка Купала ўводзіць у паэму алегарычна-сімвалічны вобраз Незнаёмага, пад якім пазнаецца сам аўтар. Паэму “На папасе” ставілі розныя калектывы на шматлікіх сцэнічных пляцоўках Беларусі, Літвы, Латвіі, ЗША.

Шматграннасць драматургічнага таленту Янкі Купалы выявілася ў чатырох п’есах, надзвычай актуальных для станаўлення і развіцця нацыянальнага тэатра, які ствараўся намаганнямі Ігната Буйніцкага, Алеся Бурбіса, Барыса Даніловіча, Фларыяна Ждановіча, Францішка Аляхновіча.

Камедыя “Паўлінка” – жамчужына беларускага мастацтва. П’еса завершана ў чэрвені 1912 г.; асобным выданнем выйшла ў 1913 г. “Паўлінка” – звычайная гісторыя пра тое, як дзяўчына выбрала сабе жаніха насуперак бацькоўскай волі. У “Паўлінцы” Янка Купала ў некаторай ступені паказаў новы тып беларускай моладзі, “маладую Беларусь”. Жыхары ваколіц фальварка Акопы, жыццё якіх Янка Купала добра ведаў, сталі прататыпамі дзейных асоб. Сярод купалаўскіх п’ес “Паўлінка” мае самую багатую сцэнічную гісторыю. Упершыню яна была пастаўлена 27 студзеня 1913 г. у Вільні Беларускім музычна-драматычным гуртком (рэжысёр Алесь Бурбіс). На прэм’еры прысутнічаў Янка Купала. 100 гадоў “Паўлінка” не сыходзіць са сцэны прафесійных тэатраў і аматарскіх калектываў, з’яўляецца візітнай карткай Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы.

Экспанаты адлюстроўваюць гісторыю стварэння “Паўлінкі”; першыя пастаноўкі п’есы на Беларусі і за яе межамі; яе доўгае сцэнічнае жыццё на сцэне Купалаўскага тэатра (пастаноўка п’есы ў 20–30-я гг. у БДТ, БДТ-1 (Мінск), Томску (1943)), а таксама ў розных краінах свету.

“Прымакі” – сцэнічны жарт у адным акце. Адчуваючы патрэбу маладога беларускага тэатра ў лёгкай камедыі, Янка Купала летам 1913 г. у Акопах піша п’есу “Прымакі”, якая асобным выданнем выйшла ў 1936 г. Аўтар удала выкарыстоўвае традыцыйныя прыёмы народных камедый і інтэрмедый, з гумарам апавядае пра жыццё вясковых людзей, усміхаецца з іх заган і хібаў, стварае камічныя сітуацыі. Упершыню п’еса была пастаўлена ў 1917 г. Першым беларускім таварыствам драмы і камедыі. У 1936 г. Янка Купала прысутнічаў на прэм’еры спектакля “Прымакі” рэжысёра Паўла Малчанава ў БДТ-2 (Віцебск). П’еса часта ставілася прафесійнымі і аматарскімі калектывамі.

“Раскіданае гняздо” – асэнсаванне нацыянальнай і сямейнай трагедыі, вяршыня беларускай драматургіі. Драма была завершана ў Акопах у верасні 1913 г.; асобным выданнем выйшла ў 1919 г. Аўтабіяграфічны твор (Луцэвічы былі выгнаны са сваёй зямлі), падзеі якога перанесены з 1876 г. у 1905 г. Па сіле мастацкага ўздзеяння даследчыкі параўноўваюць “Раскіданае гняздо” з “Боскай камедыяй” Дантэ. Купалазнаўцы адзначаюць, што гэты твор расчытаны не ў поўнай меры. Кожны вобраз – складаны сімвал, напоўнены глыбокім зместам. Упершыню п’еса была пастаўлена ў 1917 г. у Мінску Першым беларускім таварыствам драмы і камедыі. Фларыян Ждановіч ажыццявіў пастаноўку па рукапісе, які яму перадаў аўтар. Доўгія гады спектакль “Раскіданае гняздо” значыўся ў рэпертуарах драматычных тэатраў імя Якуба Коласа, Янкі Купалы, Максіма Горкага.

У 2013 г. п’еса пастаўлена Рэспубліканскім тэатрам беларускай драматургіі (рэжысёр Аляксандр Гарцуеў). Спектакль таксама ставіўся самадзейнымі калектывамі як на Беларусі, так і па-за яе межамі.

Трагікамедыя “Тутэйшыя” – адлюстраванне жыцця беларусаў у гады грамадзянскай вайны, імкненне драматурга да абуджэння нацыянальнай і чалавечай годнасці. Апошняя па часе напісання п’еса завершана ў Акопах у ліпені 1922 г. Упершыню надрукавана ў часопісе “Полымя” № 2, 1924 г. Сам драматург назваў п’есу “трагічна-смяшлівымі сцэнамі з менскага нядаўняга жыцця”. Дзеянне адбываецца з лютага 1918 г. да чэрвеня 1920 г. у Мінску, калі на Беларусі з неверагоднай хуткасцю змянялася ўлада: бальшавікі, немцы, палякі, бальшавікі. Галоўны герой Мікіта Зносак – калежскі рэгістратар – прыстасоўваецца да кожнай новай палітычнай сітуацыі, чым аўтар падкрэслівае недасканаласць духу, няспеласць нацыянальнага памкнення “тутэйшых”. У 1926 г. п’еса была пастаўлена на сцэне БДТ-1 (рэжысёр Мікалай Папоў), але пасля першага прпадстаўлення пастаноўка была забаронена з-за сваёй вастрыні. У 1990 г. на сцэне Купалаўскага тэатра рэжысёр Мікалай Пінігін ажыццявіў пастаноўку “Тутэйшых”, якая ішла ў тэатры да 2009 г. З 1993 г. п’еса “Тутэйшыя” значыцца ў рэпертуары Гродзенскага абласнога тэатра лялек і карыстаецца вялікім поспехам у гледачоў.

Рукапісы, друкаваныя выданні, у тым ліку прыжыццёвыя, фатаграфіі сцэн са спектакляў розных гадоў у пастаноўках шматлікіх тэатральных калектываў, афішы, праграмы, запрашэнні, эскізы сцэнічных касцюмаў, макеты дэкарацый да тэатральных пастановак, сцэнічныя касцюмы, а таксама ілюстрацыі беларускіх мастакоў і кіна-фона-аўдыёзапісы спектакляў складаюць своеасаблівыя экспазіцыйныя комплексы і дазваляюць адчуць, што арыгінальныя па задуме і ўвасабленні купалаўскія п’есы – крыніца натхнення не аднаго пакалення драматургаў, рэжысёраў, акцёраў, асалода для шматлікіх прыхільнікаў таленту Янкі Купалы.

Больш за 25 гадоў жыцця і творчасці Янкі Купалы былі звязаныя са сталіцай Беларусі. Менавіта з Мінска шляхі песняра ішлі і па роднай зямлі, і па-за яе межамі. Змянілася аблічча горада, назвы вуліц, плошчаў, але ва ўспамінах сучаснікаў паэта, шматлікіх навуковых даследаваннях гісторыкаў і купалазнаўцаў захаваліся старонкі з жыцця Янкі Купалы ў Мінску.

Мінск увайшоў у жыццё Івана Луцэвіча з маленства. У 1890 годзе бацькі пераехалі ў горад усяго на адзін год. Былая Аляксандраўская вуліца, Траецкая гара і Траецкі рынак, заезжы двор, дзе яны жылі, гарадскі тэатр, пабудаваны ў тым жа годзе, – усё было цікава для хлопчыка Янкі і запомнілася назаўсёды. У 1891 годзе Янка нязначны час вучыўся ў Мінску ў прыватнай падрыхтоўчай школе, у 1904–1907 гг. ён часта наведваў горад, тут пачаўся яго творчы шлях (публікацыя верша “Мужык” 15 мая 1905 года ў мінскай газеце “Северо-Западный край”). У 1907 годзе Іван Луцэвіч атрымаў бестэрміновы пашпарт як мешчанін горада Мінска. Пяць месяцаў вайсковай службы Янкі Купалы ў 1916 годзе таксама былі звязаны з Мінскам.

21 студзеня 1919 года Янка Купала з жонкай Уладзіславай Францаўнай пераязджаюць ў Мінск. З 1919 па 1941 год Іван Дамінікавіч змяніў пяць мінскіх адрасоў. Кожны адрас пазначаны цудоўнымі суседзямі, жыццё – цікавымі падзеямі і стварэннем адметных твораў. Вуліца Юр’еўская (цяпер не існуе), вуліца Кашарова (цяпер вул. Чырвонаармейская), вуліца Захар’еўская (цяпер пр-т Незалежнасці), вуліца Правіянцкая (цяпер вул. Захарава). Апошні, пяты, мінскі адрас Івана Дамінікавіча – вуліца Кастрычніцая, 40 (да вясны 1938 г. – вул. Кастрычніцкая, 36а).

У 1926 годзе ў асабістым жыцці Янкі Купалы адбылася значная падзея: пакупка свайго дома напалову з сям’ёй малодшай сястры Леакадзіі ў прыгожым кутку Мінска – каля Свіслачы. На вялікі жаль, гэты дом у час Вялікай Айчыннай вайны згарэў. Цяпер на яго месцы знаходзіцца будынак музея Янкі Купалы. “Дом пад таполяй” – так называлі мінчане і госці горада дом паэта па вуліцы Кастрычніцкай. Экспануецца макет гэтага дома. Магутнае дрэва – старая таполя – стала сімвалам сядзібы Янкі Купалы, дзе ён імкнуўся стварыць своеасаблівы літаратурны салон накшталт пецярбургскага ў Брасніслава Эпімах-Шыпілы. Тут адбываліся сустрэчы Купалы з беларускімі і замежнымі пісьменнікамі, дзеячамі культуры, літаратурнай моладдзю, калгаснікамі і рабочымі, студэнтамі і вучнямі. У доме чыталі вершы, спявалі песні, абмяркоўвалі надзённыя пытанні. Усіх аб’ядноўваў добразычлівы, шчыры дух гэтага дома, яго гасцінныя гаспадары і асабліва гаспадыня – цёця Уладзя.

На вачах у першага народнага паэта Беларусі Янкі Купалы будаваўся і квітнеў Мінск у 1930-х – пачатку 1940-х гадоў. У той жа час у Мінску паэта чакалі выпрабаванні, хвіліны цяжкага роздуму пра падзеі ў родной краіне, шляхі развіцця беларускай літаратуры і культуры.

Жыццё Янкі Купалы ў сталіцы вызначана плённай літаратурнай, грамадскай і палітычнай дзейнасцю. Больш за 100 вершаў, 5 паэм, некалькі дзесяткаў публіцыстычных артыкулаў напісаны ў Мінску. Упершыню горад згадваецца ў вершах Янкі Купалы “Водклік з 29 кастрычніка 1905 года ў Мінску” (1905) і “Бабулька – прадаўчыца зёлак” (1905–1907). У вершах “Над Свіслачай” (1911–1912), “Працай дружнай, калектыўнай…” (1930), “Песня будаўніцтву” (1931), “Беларусі ардэнаноснай” (1935) і іншых паўстае вобраз роднага горада, а па панараме вуліц у п’есе “Тутэйшыя” можна скласці гістарычную карту цэнтра Мінска пачатку 1920-х гг.

Экспанаты залы прадстаўляюць Янку Купалу як творчую асобу, сціплага мінчаніна і гаспадара гасціннага дома. Экспануюцца: прыжыццёвы партрэт паэта, створаны мастаком Канстанцінам Елісеевым (1930); аўтографы Купалы мінскага перыяду; асобныя выданні з дарчымі надпісамі сябрам; мемарыяльныя рэчы пісьменніка і сям’і; унікальныя фатаграфіі песняра і яго родзічаў, сяброў; шматлікія дакументы, віды старога Мінска, якія набліжаюць той далёкі час, калі тут жыў і працаваў Янка Купала.

З восені 1917 па 21 студзеня 1919 г. Янка Купала жыве ў Смаленску, з ліпеня 1918 служыць агентам аддзела забеспячэння Заходняй вобласці. Гэты час вызначае сяброўства з пісьменнікам і навукоўцам Максімам Гарэцкім, праца ў бібліятэцы Смаленскай архіўнай камісіі, вяртанне да паэтычнай творчасці пасля амаль трохгадовага маўчання.

У цяжкіх варунках 1-й сусветнай вайны (1914–1918) і сацыяльна-палітычных змен, выкліканых лютаўскай і кастрычніцкай рэвалюцыямі 1917 г. у Расіі, рэалізоўвалася ідэя незалежнасці Беларусі. У Мінску быў скліканы 1-ы Усебеларускі кангрэс (снежань 1917 г.), абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка (25 сакавіка 1918 г.) – незалежная нацыянальная дзяржава ў этнічных межах. У Смаленску было абвешчана стварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (1 студзеня 1919). На гэтыя падзеі паэт адгукнуўся нізкай філасофска-публіцыстычных вершаў, сярод якіх “Для Бацькаўшчыны”, “Свайму народу”, “На сход!”, “Час!”, “Наша гаспадарка”, “Званы”.

Ужо па пераездзе ў Мінск Янка Купала працягвае развіваць ідэю будаўніцтва незалежнай Беларусі ў паэзіі і ў публіцыстыцы. Верш “Паўстань” – яркае мастацкае ўвасабленне купалаўскай канцэпцыі стварэння Беларускай Дзяржавы. Да ажыццяўлення гэтай мары паэт заклікае ў шматлікіх артыкулах, апублікаваных на старонках газет “Беларусь”, “Звон”. Патрыятычная публіцыстыка Янкі Купалы фарміруе беларускую грамадскую думку ва ўмовах Савецка-польскай вайны (1919–1920), якая завяршылася падпісаннем Рыжскай мірнай дамовы (1921), што падзяліла Беларусь на Заходнюю і Ўсходнюю (да 1939).

У БССР пачынаецца інтэнсіўнае развіццё нацыянальнай навукі і культуры. У Мінску заснаваны Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (1921), створаны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт), які ў 1928 годзе рэарганізаваны ў Беларускую акадэмію навук. Ствараюцца літаратурныя аб’яднанні “Маладняк”, “Полымя”, “Узвышша”.

Янка Купала працуе ў Тэрміналагічнай камісіі Інбелкульта, удзельнічае ў Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі (1926), у 1928 абраны правадзейным членам Беларускай акадэміі навук. Паэт з’яўляецца дэлегатам VІІ Усебеларускага з’езда Саветаў БССР (1925), удзельнічае ў рабоце VІІІ Усебеларускага з’езда Саветаў БССР (1927), узначальвае Камітэт навуковых працаўнікоў і пісьменнікаў БССР па абароне Беларускай сялянска-работніцкай Грамады.

Палітыка беларусізацыі (1924–1929) спалучаецца з камуністычнай ідэалогіяй і цэнзурай. Так, напрыклад, альманах “Адраджэнне” (1922) быў забаронены. Адной з прычын яго закрыцця называюць публікацыю верша Янкі Купалы “Перад будучыняй”.

Паэтычны талент Янкі Купалы атрымаў афіцыйнае прызнанне з боку дзяржавы. У 1925 г. з нагоды 20-годдзя літаратурнай дзейнасці яму нададзена ганаровае званне народнага паэта Беларусі. На экспазіцыі змешчаны водгукі і віншаванні з нагоды падзеі.

Зборнік Янкі Купалы “Спадчына” (1922) складаецца з вершаў і паэм, напісаных у 1913–1919 гадах. Усе творы знітаваныя ідэяй адраджэння і незалежнасці Бацькаўшчыны, праблемай выбару свайго шляху на зломе гісторыі і адказнасці за гэты выбар. Экспануецца першае выданне зборніка, аўтографы знакавых вершаў.

Наступны зборнік паэта “Безназоўнае” (1925), у якім змешчана аднайменная паэма, прасякнуты роздумам пра паяднанасць асабістага лёсу кожнага беларуса і ўсяго беларускага грамадства ва ўмовах сацыяльна-палітычных змен.

Творам паэта рознага часу, адрасаваным дзецям і моладзі, прысвечана інтэрактыўная экспазіцыя “Хлопчык і лётчык”.

Паездкі па Беларусі. Паэма “Над ракой Арэсай” (1933). Наведванне Чэхаславакіі. І з’езд ССП СССР, сустрэчы з Максімам Горкім і інш. савецкімі пісьменнікамі. Ляўкоўскі цыкл вершаў. Ляўкі (Віцебская вобл., Аршанскі р-н) – мясціна, дзе знаходзілася дача паэта з 1926 года па 1941 год. Купалаўскі мемарыяльны запаведнік “Ляўкі” (1978) – філіял Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы.

Падзеі 1930-га года, рэпрэсіі ў дачыненні да беларускай інтэлігенцыі і ў прыватнасці да Янкі Купалы. Спроба самагубства, ліст пісьменніка да старшыні ЦВК БССР і СССР Алеся Чарвякова.

Узнагароджанне Янкі Купалы і інш. беларускіх пісьменнікаў ордэнам Леніна (1939), наданне зборніку паэта “Ад сэрца” Дзяржаўнай прэміі СССР І-й ступені (1941).

Жыццёвыя шляхі пісьменніка ў гады Вялікай Айчыннай вайны: Ляўкі – Масква – Клязьма – Чарнарэцкае лясніцтва – Пячышчы – Казань – Масква.

Апошнія вершы Янкі Купалы ваеннага часу, верш “Беларускім партызанам” (1941). Публіцыстыка пісьменніка на старонках друку (1941-1942).

Апошні прытулак Янкі Купалы ў гасцініцы “Масква” (чэрвень 1942 года). Трагічная і загадкавая смерць паэта 28 чэрвеня 1942 года ў гасцініцы “Масква”. Фрагменты інтэр’ера гасцініцы “Масква” і пакоя № 414, у якім Янка Купала правёў апошнія хвіліны свайго жыцця: дзверы пакоя № 414, міжпакаёвыя дзверы і акно, парэнчы і прыступкі лесвіцы 10-га паверха.

Накід папялішча дома пісьменніка ў Мінску.

Пастамент, у якім да 1962 года ў калумбарыі Ваганькаўскіх могілак у Маскве захоўвалася ўрна з прахам паэта, якая зараз пахавана на Вайсковых могілках у Мінску.

25 мая 1944 года музей Янкі Купалы пачаў сваю работу. Першым яго дырэктарам стала жонка паэта Уладзіслава Францаўна Луцэвіч. Музей змяніў два адрасы, пакуль 18 мая 1960 г. не расчыніў гасцінна дзверы будынак па вул. Янкі Купалы,4.

Інтэр’ер гасцёўні ў доме Янкі Купалы быў адноўлены па фотаздымках і ўспамінах. У доме заўседы чакалі гасцей і нікога не адпускалі без пачастункаў. Гэтая частка музея дае магчымасць паказаць любімыя заняткі паэта. Шахматы, у якія любілі іграць Янка Купала і Якуб Колас. З дзяцінства любіў Купала і музыку.

Кабінет Янкі Купалы ў доме па вуліцы Кастрычніцкай адноўлены па фотаздымках і ўспамінах сучаснікаў. Сярод прадметаў інтэр’ера – аналагі: ружжо з пяром, падобнае на тое, што падаравалі паэту рабочыя завода “Камунар”, статуэтка А. Пушкіна, менавіта такую ж уручылі пісьменніку ў 1937 годзе ў Ленінградзе, калі адзначалася 100-годдзе смерці рускага паэта.

Выключнае месца ва ўшанаванні памяці Янкі Купалы займаюць выданні яго твораў, і кнігі, прысвечаныя жыццю і творчасці паэта розных гадоў.

Народны паэт Беларусі Янка Купала даўно стаў прызнанай і адметнай постаццю ў сусветнай літаратуры. Вершы Янкі Купалы перакладзены на 84 мовы свету і яшчэ пры жыцці паэта яны перасеклі Атлантычны акіян.

У гонар паэта ўсталявана шмат помнікаў у самых розных кутках нашай Радзімы і за яе межамі. Так, у 1973 годзе ў ЗША, штат Нью-Джэрсі ў Ароў парку адкрылі помнікі класікам сусветнай літаратуры: А.С.Пушкіну, Т. Шаўчэнку, Уолту Уітмэну і Янку Купалу.

Фонды музея маюць багаты збор “Музычнай Купаліяны”. На словы паэта напісана больш за 200 музычных твораў.

Асабістыя рэчы Янкі Купалы. Фотаздымкі дома паэта па вуліцы Кастрычніцкай, самога пісьменніка, зробленыя ў 1936–1941 гг., дазваляюць аднавіць тагачасную атмасферу, прадставіць асяроддзе паэта.